PIETJE DEINUM
Een kwetsbare jonge vrouw in moeilijke tijden

Een geboorteakte, een huwelijksaankondiging, een overlijdensbericht. Over het leven van de armste mensen uit de negentiende eeuw is vaak niet zoveel bekend. Je moet tussen de regels door lezen, je inleven in hun situatie. Geboren, getrouwd, kinderen, gestorven: is het leven echt zo samen te vatten? Behalve als ze in de Koloniën van Weldadigheid terechtkomen, want over de kolonisten en verpleegden werden veel gegevens bijgehouden. Zo ook over Pietje Deinum.

Het verhaal begint in Workum en Hindeloopen, en eindigt in Goënga vlak boven Sneek. Slechts eenenveertig jaar zit daartussen en het eind is de dood. Pietje is een kwetsbare jonge vrouw, een meisje nog eigenlijk, die al vroeg weduwe wordt. Ook in latere relaties wordt ze niet gelukkig. Ze krijgt meerdere kinderen in korte tijd, maar de vaders overlijden of willen zich niet met hun kind identificeren.

Een minderjarige bruid
Ze wordt geboren in Workum, als dochter van Tjibbe Deinum en Anke, in een gezin met vier kinderen. Haar vader is stadsarbeider, moeder is huisvrouw. Pietje trouwt als ze 19 is, in die tijd minderjarig. Daarom wordt hun huwelijk aangekondigd op de deur van het gemeentehuis. Ze krijgen geen bezwaren binnen. Krap een jaar later wordt Wieger geboren. Pietje is op dat moment dienstmeid en haar man Wiebe boerenknecht. Het leven is zwaar en de vader overlijdt nog weer een jaar later door onbekende oorzaak.

Onvermogende omstandigheden
Pietje moet stoppen met haar werk. De dorpsroddel gaat dat Pietje Wieger te vondeling legt in de Pilekaansteeg. Maar daar wonen ook haar eigen ouders, dus misschien is het kleintje gewoon naar de grootouders gegaan. Wieger is drie als hij een broertje krijgt. Yde heeft een moeilijke start. Het opmerkelijke is dat twee politiebeambten getuige zijn. Zijn moeder is volgens de agenten in ‚zodanige onvermogende omstandigheden‘ gevonden, dat ze het niet alleen af kan.

Een kind van een weduwe met haar ‘nieuwe vlam’, dat kan echt niet in de negentiende eeuw. Omdat ze geen geld hebben voor een huwelijk, wordt ze in ‘staat van onvermogen’ gesteld: de gemeenschap draait voor de bruiloftskosten op. De vader erkent het kind gelukkig, maar overlijdt in het daaropvolgende jaar.

Afwezige mannen
Pietje zwerft daarna rond, werkloos en zonder hulp. Het is een kwetsbare positie. Bovendien krijgt ze nog eens vier kinderen. Drie keer met de naam Johannes, want twee zuigelingen met dezelfde naam sterven. Dochter Anke komt ter wereld in Heerenveen. Een van de getuigen is de cipier van het huis van arrest. Dat is twaalf onzekere jaren later. Vaders zijn in geen geval bekend, en de plaats waar de aangifte plaatsvindt is telkens een andere.

Gescheiden van de kinderen
Op 9 januari 1867 wordt ze aangehouden voor bedelarij. Misschien vroeg ze om geld, maar ook bij deuren aankloppen voor werk kon al zo geïnterpreteerd worden. Door de rechtbank in Sneek wordt ze naar Veenhuizen gestuurd. Johannes en Anke gaan met haar mee, haar eerdere kinderen zijn waarschijnlijk achtergebleven in Workum. Alsof ze nog niet genoeg alleen is, wordt ze gescheiden van haar kinderen, die op kinderzalen terecht komen. Pietje zelf wordt een gesticht verderop tussen vrouwelijke bedelaars geplaatst.

Een stoelmatter met een schip
In de weinige contactmomenten met het andere geslacht ontmoet ze Adam Schild uit Oudehorne. Een stoelmatter met een eigen schip. Een vrije geest, die in zijn pogingen producten aan de man te brengen overal en nergens rondreisde. Totdat iemand hem aangaf voor landloperij. Te oordelen naar het aantal geboorteaangiftes met verschillende vrouwen, is het een echte charmeur. Het schip is er nog, want als ze samen ontslag krijgen, reizen ze daarop samen verder. De kinderen gaan mee.

En dan is het plots voorbij: Pietje sterft, de aangifte wordt gedaan door twee landbouwers uit de buurt van Sneek. Adam is verdwenen.

Zoon Johannes en dochter Anke
Haar zoon Johannes wordt scharenslijp en woonwagenbewoner. Hij overlijdt in 1934 in Groningen, ongehuwd. Anke heeft een moeilijk leven; haar moeder overlijdt als ze zes is, daarna blijft ze bij haar broertje. Als ze twaalf is, wordt ze gearresteerd voor diefstal. Ze krijgt vanaf haar 21ste vier kinderen en trouwt daarna met een schipper, die de kinderen erkent. Daarna krijgt ze nog eens zeven kinderen, waarvan verschillende jong sterven. De schipper overlijdt jong. Ze hertrouwt met een man genaamd Eiso en krijgt met hem nog een kind. Uiteindelijk hertrouwt ze op haar 53ste met Jacob uit St. Annaparochie en overlijdt twee jaar later. Wieger is in Workum bij de grootouders gebleven en wordt boer en leeft lang. Hij krijgt zeven kinderen, waarvan verschillende zelf ook oud worden en kinderen krijgen. Zijn nazaten leven nog steeds, in heel wat betere omstandigheden.

Nelle Raaphorst (vrijwilliger bij het Gevangenismuseum) schreef een verhaal over het leven van Pietje Deinum en droeg dit voor tijdens de opening van de expositie VOORouders & NAzaten op 21 juli 2023. Lees het verhaal hier >>